Yanlış Neden Safsatası (İng. fallacy of false cause)
Yanlış Neden Safsatası, Tartışmalı Neden Safsataları grubundadır. Bu gruptaki önermelerde neden-sonuç ilişkisi oldukça karmaşık olup, kolayca hata yapılabilir. Yanlış Neden Safsatasından başka Öncesinde Safsatası, Müşterek Etki Safsatası, Önemsiz Etki Safsatası ve Karmaşık Nedenler Safsatası bu tür safsatalardır. Nedensellik safsatalarına istatistiklerle birlikte sık başvurulur. Çünkü istatistik veriler neden-sonuç ilişkisine ışık tutabilecekleri gibi, çoğu zaman yeterli veri olmadan sonuca ulaşılmasına da yol açarlar.
İki olayda, yeterli kanıt olmaksızın birinin diğerinin oluşmasına neden olduğu biçimindeki akıl yürütmeye yanlış neden safsatası denir.
“Uludere olayından sonra bölgeye kaçakçılığı önlemek için yeni bir gümrük kapısı açılmasına karar verildi.”
Kaçakçılar gümrük kapısı olmadığı için kaçakçılık yapıyor değillerdi.
“Televizyon seyretmek şiddete neden olmaktadır. Çünkü televizyonun evlere girmesinden sonra toplumdaki şiddet oranı artmıştır.”
Yazar doğru öncülden yola çıkarak geçersiz bir çıkarım yapmaktadır. Gözlem doğrudur ancak bir nedensellik bağı kurulmamaktadır.
“5 Mayıs’ta gezegenler aynı hizaya geleceğinden (doğru öncül) deprem olacakmış(geçersiz çıkarım).”
Araştırılabilir, tartışılabilir ama burada hiçbir nedensellik bağı kurulmuyor.
“Kötü düşünme, kötü düşünürsen sonuç kötü olur.”
“Ne zaman seçim olsa elektrikler kesiliyor. Bu Pazar da kesilecek.”
“İranlı kadınlar başlarını örtüyorlar. Demek ki İranlı kadınlar dindarlar.”
“Çok iyi kalpli, çok yardımsever biridir. Böyle acımasızca eleştirilmeyi hak etmiyor.”
İyi kalplilerin hata yapmayacağı varsayılıyor. İyi kalpli olmak eleştirilmemek için geçerli bir neden değildir.
Öncesinde Safsatası (İng. fallacy of “previous this”)
Bir olayın olmasını, belli bir zaman sonra başka bir olaya neden olduğu sonucuna bağlamaktan doğan hatalı çıkarımdır. Yanlış neden safsatasının özel bir biçimidir. Batıl inançların çoğunun temelinde bu safsata yatar. Hepimizin usunda sürekli var olan kolayca anlamlandırma ve bağ kurma arayışı bu tür hatalar yapmamıza neden olur.
“Kazadan hemen önce önümden kara kedi geçmişti. Demek ki uğursuzluğuyla ilgili söylenti doğruymuş.”
“Kuran’da anlatılan öyküler Tevrat’ta ve Sümer mitolojisinde de anlatılır. Bu, Kuran’ın önceki kitaplardan kopyalandığının kanıtıdır.”
Müşterek Etki Safsatası (İng. joint effect)
Her iki olgu da tek ve gizli nedenlerin sonuçları olduğu halde birinin ötekinin nedeni olduğunun sanılması durumudur.
“İşsizliğin artması gelir dağılımının daha da bozulmasına neden olmuştur.”
Oysa her ikisinin de nedeni üretim azlığı ve nüfus fazlalığıdır.
“Ateşiniz var, bu nedenle vücudunuzda kırmızı lekeler oluşmuş.”
Her ikisinin de nedeni kızamık olabilir.
“İslam’ın zayıflamasının nedeni Batı’nın güçlenmesidir.”
Batı’nın güçlenmesinin nedeni de pekala İslam’ın zayıflaması olabilir. Her ikisi de birbirini tetiklemiş olabilir.
İhmal Edilebilir Neden Safsatası (İng. genuine but insignificant cause)
Bir olgunun birden fazla nedenlerinden birisinin diğerlerinden daha çok önemliymiş gibi sunulması durumudur.
“Ankara’nın çukurda kurulmuş olması hava kirliliğinin en büyük nedenidir.”
Ova ve kıyı kentlerinde de Ankara düzeyinde kirlilik olabiliyor. Yer şekillerinin etkisi ihmal edilebilir.
“Bizim laikçi bayanlar, karınları şişmesin, karın derileri genişlemesin diye hamile kalmak istemiyorlar. Bir de çocukla kim uğraşacak. Çocuk ayak bağı onlar için. Köpek beslemek daha iyi. Zaten onlar da öyle yapıyor. Doğum kontrol kampanyaları sonunda çağdaşların nesillerinin kurumasına yol açtı. Geniş halk kitlelerini yalanlarına inandıramadılar.” (Abdurrahman Dilipak, 9.10.2000, Akit)
Çocuk yapmayan kadınların bu kararlarında vücut diriliğinin büyük bir etken olduğu varsayılıyor. Aynı zamanda bu bir yanlış neden safsatası içerir: Geniş kitleler bu yalanların ayırdında oldukları için bilinçli olarak hızlı üremeyi seçmiş değiller.
Yanlış Yön Safsatası (İng. wrong direction /confusing cause and effect)
Etki ve tepki arasındaki ilişkinin ters çevrilmesi hatasıdır.
“Basketbol boy uzatır.”
Boyu uzun olanlar basketbola yönelir.
“Yatak sayısının artması turizm gelirini artırdı.”
Turizm gelirinin artması yatak sayısını artırdı.
“Marka ve model çeşitliliği otomobil satışlarının artmasında etken.”
Otomobil satışları arttığı için ithalatçılar daha çok marka ve model ithal ediyorlar.
Karmaşık Nedenler Safsatası (İng. complex cause)
Sonuca pek çok olay etki etmesine karşın, sonucun tek bir etkiye bağlanması hatasıdır. Pek çok nedenden birisinin etkisini abartmak hatasına benzer.
“Yağmur kazaya neden oldu.”
“Zina yaptıkları için AIDS yayıldı.”
“SSCB’nin çökmesi sosyalizmin çalışmadığını kanıtladı.”
“SSCB’nin 80 yıl boyunca süper güç olması sosyalizmin gücünü gösterir.”
“Az gelişmiş ülkelerin az gelişmişliklerinin en büyük nedeni çalışkan olmamalıdır.”
“Hükümetin başarısı milli gelirin rekor kırmasından belli.”
İki Yanlış Bir Doğru Eder Safsatası (İng. two wrongs make a right)
Kendi haklılığını kanıtlamak için başkasının benzer yanlışını ileri sürmek davranışıdır.
“Küçük esnaf vergi kaçırmakta haklıdır. Çünkü vergi mevzuatı küçük esnaf için çok ağır.”
“Ermeni soykırımından söz edenler önce dönüp kendi ülkelerinde Kızılderililere ne yaptıklarına baksınlar.”
“AKP ye neden milletvekili dokunulmazlığını kaldırmadınız diyenler kendi hükümet dönemlerinde kaldırmışlar mıydı?”
“Bize Apo’yu asın diyorsunuz,siz kendi iktidarınızda Apo’yu asmış mıydınız?”
ELEŞTİREL DÜŞÜN 