Özelleştirme /İndirgeme Safsataları (İng. fallacy of accident /fallacy of division)
Özelleştirme safsatası, genel ilke veya ifadenin ayrıcalıklı durumlar için de geçerli olduğunu düşünme hatasıdır.
“Kural; ‘insanlara vurmak yanlıştır’. Öyleyse saldırıya uğradığında karşılık vermemelisin.”
“Hıristiyanlar genellikle ateistleri sevmez. Sen de Hristiyan’sın, öyleyse ateistleri sevmezsin.”
Hiç bir Hristiyan ateistleri sevmiyor olsaydı bu bir tümdemgelim olacaktı. Ancak Hristiyanların çoğunluğundan söz ediliyor.
“Şehir içinde 50km/s hızı geçmek yasaktır. Acil hastan da olsa 50’yi geçmemeliydin.”
“Ödünç alınan eşyayı geri vermek gerekir. O deliden aldığın tabancayı geri vermelisin.”
“Cumhurbaşkanının koltuğu neden öne konur? Çünkü o devleti temsil ediyor da onun için. Yani devlet her zaman öndedir. Cumhurbaşkanının koltuğu önde olursa, başka yerlerde de en küçük kademesine kadar devlet görevlerinin koltuğu önde olur. Bu ise, ‘Devlet her şeydir, birey ise hiçbir şey’ diye düşünen, ‘devletlû’ anlayışının bir yansımasıdır.” (Oral Çalışlar, 21.5.2000, Cumhuriyet)
Yazar, cumhurbaşkanının önde oturmasının nedeni devleti temsil etmesidir, dolayısıyla devlet her zaman öndedir diyor, bu genellemenin en küçük kademeler için bile geçerli olacağı çıkarımını yapıyor. Oysa bu bir protokol kuralıdır ve protokol kurallarının simgesel değeri vardır. Ayrıca ilgisiz neden safsatası da yapmaktadır.
İndirgeme safsatası, bütün için doğru olan bir ifadenin bütünün her parçası veya bazı parçaları için de geçerli olacağını varsaymaktan oluşan hatadır. Özelleştirme safsatasına benzer.
“Kuduz, köpeklerden bulaşır, eve köpek sokmayacaksın.”
“Soru: Organ satışı din açısından uygun mudur?
Yanıt: İnsanın kendisinin satılması uygun olmadığı gibi, onun bir parçasının, organının satılması da uygun değildir. Çünkü bu alışverişte insana ve parçasına aşağılama, onun onurunu düşürme vardır.”
Soruyu yanıtlayan kişi, insanın bölünmez bütünü olan benliği için geçerli olan onur kavramını insanın parçasına yüklüyor.
Genelleştirme /Bütünleme Safsataları (İng. fallacy of converse accident /fallacy of composition)
Genelleştirme safsatası, özel durumlardan, özelliği olan ayrıcalıklı durumlar için geçerli olan kurallardan genel ilkelere ve ifadelere sıçrama yanlışıdır.
“Doktorlar tedavi amacıyla Hint keneviri yazabiliyorlar. Öyleyse Hint keneviri içmek serbest olmalıdır.”
“Sırtı ağrıyan kişiler, sırt üstü yattıkları zaman daha rahat uyurlar. Tüm insanlar sırt üstü yatsalardı daha rahat uyurlardı.”
“Öğretmenim, hasta olan arkadaşımız ödevini geç teslim edebiliyorsa hepimiz geç teslim edebilmeliyiz.”
“İngiltere’de uzun süre yaşadım. İngiliz polisi sana ‘beyefendi’ diye seslenir, sesini yükseltmeden konuşur. İngiliz hükümeti yurttaşlarının anayasal haklarına işte böyle saygılıdır.”
Yazar dar kapsamlı bir gözlemi bütün anayasal haklar için geçerliymiş gibi genelliyor. Yazar aynı zamanda istatistiksel safsata olan yetersiz örnek safsatasına da başvurmaktadır.
Bir bütünün, kendisini oluşturan parçaların toplamından başka bir şey olmadığını varsaymaktan oluşan hatalara “kategori hataları” diyoruz. Gerçekte bir bütün, kendisini oluşturan parçaların özelliğinden başka bir özelliğe sahip olabilir. Bu öbekteki safsatalar, bütünleme ve indirgeme safsatalarıdır. Bütünleme safsatası, bir bütünün her parçası ya da bazı parçaları için geçerli olanın, bütünün kendisi için de zorunlu olarak geçerli olacağını varsaymaktan oluşan hatadır. Genelleştirme safsatasına benzer.
“Türk televizyonlarında sunuculuk yapan kızlar birbirinden bakımlı. Türk kadınları kendilerine çok iyi bakıyor olmalılar.”
“Fransızlar İngilizceden nefret ediyorlar. Ben Paris’te üç kişiye İngilizce adres sordum, üçü de Fransızca yanıtladı.”
“Bu ‘eleştireldüşün’ sitesinde ateizmin safsatalarından örnekler veriliyor. Dinci bir site olmalı.”
“Bu ‘eleştireldüşün’ sitesinde dindarların safsatalarından örnekler veriliyor. Ateizm propagandası yapıyor olmalı.”
ELEŞTİREL DÜŞÜN 