İstatistiksel yorumlar, örnek ile bütün arasında bir benzerlik olduğu kabulüne dayanır. Benzerlik ne kadar fazla ise çıkarımlar o kadar güvenilir olur. Diğer taraftan, örneklem bütünü temsil etmiyorsa çıkarım yanlıştır. Önermelerin doğru olması halinde bile, sonuç yanlış olabilir. İstatistiksel Hata Safsataları diye bilinen bu bölümdeki safsatalar olasılık kuramının yanlış uygulamalarından kaynaklanır. Bu gruptaki safsatalar şunlardır: Yetersiz Örnek Safsatası, Yanlış Benzetme Safsatası, Yok Sayma Safsatası, Sümen Altı Safsatası, Kumarbaz Safsatası.
Yetersiz /Temsil Etmeyen Örnek Safsatası (İng. insufficient sample /unrepresentative sample)
Az sayıda örnek ile çabuk genelleme yapma hatasına yetersiz örnek safsatası denir. Televizyonlarda gördüğümüz bütün sokak röportajları ve bütün seçim anketleri bu safsatayı barındırır.
Bu safsata genelleştirme safsatası ile karıştırılabilir. Genelleştirme safsatasından ayrıdır ancak bir arada bulunabilir. Genelleştirme safsatasında istisnai durumlar için geçerli olan şeyler, genele uygulanmak istenmesine karşın acele sonuç çıkartma safsatasında az sayıda örnekle genelleme yapılır. Bu mantık ilkesi de kaygan yokuş safsatasında olduğu gibi sıklıkla kötüye kullanılır.
“Önümüzdeki seçimde AKP kesin iktidar. Rize’de yaptığım ankette halkın %80’i AKP dedi.”
Rize halkı Türkiye’nin bütününü temsil edecek bir örneklem değildir.
“AGB’ye göre Türkiyede en çok … tv kanalı izleniyor.”
“Youtube’da yıllardır Türk kullanıcıların hep sövüp kavga ettiklerini görüyorum. Türkler çok sövgücü ve kavgacı bir ulus olmalı.”
Yetersiz örneklem denemeyecek kadar geniş bir gözlem gerçekten yapılmış olabilir, ancak Türklerin geneli için değil yalnızca Youtube’a yorum yazan Türkler için geçerlidir.
Yanlış Benzetme Safsatası (İng. false analogy)
A ve B arasına bir benzerlik kurulması ile A’nın özelliklerinin B’de de olması gerektiği şeklindeki yanlış çıkarım durumu.
“Yunanlılarla benzer yemekleri yiyoruz, benzer müzikten hoşlanıyoruz. Neden biz de onlar gibi Noel’i kutlamayalım?”
“Trafik sigortasının zorunlu olmasına biz itirazınız yoksa bireysel emekliliğin zorunlu olmasına neden itiraz ediyorsunuz?”
“Köpek en sadık hayvandır. Sahibi için canını feda eder. Bilim adamları için kişileri köpek gibi eğitmenin yollarını araştırmak önemlidir. Bu yolla, eğer böyle bir eğitimi tasarlayabilirsek, dünya barışçıl bir yer olacaktır çünkü insanlar birbirine sadık olacaklardır.”
Bu örnekte aynı zamanda karmaşık nedenler safsatası bulunur.
Yok Sayma Safsatası (İng. slothful induction)
İstatistiksel verilerle ile elde edilen sonucun muhatabının aleyhinde olması nedeniyle yok sayılmasıdır. İstatistiğin kullanıldığı hemen her tartışmada taraflardan biri başvurur.
“Ali son 6 ayda 12 kaza yaptı ve halen bunların bir hata değil rastlantı olduğunda ısrar ediyor.”
Sümen Altı Safsatası (İng. cherry picking)
Bir şeyi savunurken hesaba katılması gereken belirli noktaları bilinçli bir şekilde atlayarak, yetersiz veya aşırı vurgulayarak, bir sonuca varılması konusunda önem arz eden, sonuçla alakalı delillerin (güçlü belirtilerin) saklanması.
“Devlet baba, daha doğrusu Cumhuriyet’i kuran kadrolar adına hareket ettikleri iddiasında bulunanlar benim türbemden milyonları, milyarları, trilyonları kesiyorlar, bunun karşılığında da benim kızımın, benim kardeşimin, benim ablamın ve benim komşumun başındaki örtüye el atıyorlar.” (Atilla Özdür, 09.10.2000, Akit)
Yazar, devletin ya da Cumhuriyeti kuran kadroların bugünkü temsilcilerinin türbelere girerken para almasına rağmen başörtüsüne karşı olmasının bir tutarsızlık olduğu çıkarımını yapıyor. Ancak yazar burada devletin türbelerin değil müzelerin ziyaret edilmesi karşılığında para aldığı gerçeğini saklıyor. Bazı müzelerin içinde türbelerin olması türbelerden para alındığı anlamına gelmez. Aynı zamanda komşum, ablam gibi sözcüklerle duyguya başvurma safsatası da yapıyor.
“Evrimcilik ırkçılığa hizmet eder. Darwin’in ardından toplumsal Darvincilik ortaya çıkmıştır. XX. yy’ın ilk yarısında faşistler güçlünün zayıfı ezmesi ve özürlü insanların imha edilmesi gibi fikirleri evrim kuramından almışlardır.”
Yazar evrim kuramını benimseyen çevrelerin içinde çok küçük bir azınlığı örnek gösteriyor. Bir sınıfın veya ırkın üstünlüğünü savunanların içinde yaratılışçı görüşü benimseyenlerin de azımsanmayacak oranda olduğu gerçeğini yazar perdelemektedir. Ayrıca evrim kuramını benimseyenlerin bir bölümü bütün ırkların ortak atadan gelmesini ırkçılığa karşı bir veri sayar.
Bu safsatanın sınırları:
İhmal edilebilecek delilleri görmezden gelmek bir safsata oluşturmaz. Örnek:
“Denize veya göle düşen arabalarda emniyet kemeri takmayanlar boğulmaktan kurtuluyorlar. Emniyet kemerinin hayat kurtarıcı olduğunu söylemek hatalıdır.”
Kumarbaz Safsatası (İng. gambler’s fallacy)
Bir olayın geçmişte nadir geçekleşmiş olmasına dayanarak, gelecekte daha yüksek olasılıkla ortaya çıkabileceğini kabul etme yanılgısıdır. Olasılık kuramında, her olay ya da oluşumun bir öncekinden bağımsız olduğu kabulünü reddederek, örneğin madeni paranın on kez tura geldikten sonra, on birincide yazı geleceğini öne sürmekten oluşan hatadır.
“Sayısal lotoda bu sayılar şimdiye kadar hiç çıkmadı. Bunları oyna.”
“Üst üste dört tura geldi, şimdi büyük olasılıkla yazı gelecek.”
ELEŞTİREL DÜŞÜN 