(İng. fallacy of slippery slope)
Önermenin kabul edilemez olduğunu göstermek için, bu önermeyi bir dizi olayların takip ettiğinin gösterilmesi yoluyla bir olayı diğerinin takip edeceğine kesin olarak inanmaktan doğan hatadır.
“Bugün başörtüsü özgürlüğü istiyorlar, yarın çarşaf isteyecekler.”
“Asla kumar oynama. Bir kere başlarsan, durması zordur (doğru öncül). Çok geçmeden bütün paranı kumarda kaybedersin (doğru öncül, geçerli çıkarım) ve sonunda geçimini temin etmek için suç işlemek zorunda kalırsın (geçersiz çıkarım).”
“Hükümet IMF ile anlaşma yenilemeyeceğine göre artık ekonomi düzelecek, gelir dağılımı düzelecek, toplumsal barışa da katkı sağlanacak. Güzel günler bizi bekliyor.”
Bu çıkarımda aynı zamanda yanlış neden safsatası da bulunmaktadır. Gelir dağılımı ile kamu borç stoku arasında doğrudan bir bağ yoktur.
YORUM:
Bu sayfalarda eleştirel okumaya, aldatılmamaya ve bağımsız düşünmeye ağırlık verdiğimize göre madalyonun öbür yüzüne de bakacağız. Bu mantık ilkesi toplumsal ve politik yaşamda sıklıkla kötüye kullanılır. Incrementalism (Türkçeye yavaş gelişmecilik, adımcılık, eklemecilik olarak çevrilebilir) denen toplum mühendisliği yöntemi bu ilkenin arkasına gizlenerek işler. Kaynayan kurbağa örneğinde olduğu gibi, toplumun bellek zayıflığını da kullanılarak tasarının bütünü zamana yayılarak veya değişik adlar altında parçalara ayrılarak uygulanır. Burada kedi örneğini vermekte yarar var:
“Kedi A: Bu çocuk bize doğru bir adım attı. Sanırım bize saldıracak.
Kedi B: Sanmıyorum. Baksana durdu.
Kedi A: Bir adım daha attı. Bize yaklaşıyor. Bir adım daha atacak, sonra bir adım daha…
Kedi B: Safsata. Bize bakmıyor bile. İki adım atması bize saldıracağı anlamına gelmez.
Kedi A: Bir adım daha attı! Yanılmadım.
Kedi B: Safsata…
Ve iyice yaklaşan çocuk aniden saldırır…”
Kurbağalar için de aynı örnek verilebilir:
“Kurbağa A: Suyu şimdiye dek hep yavaş yavaş ısıttılar. Bir süre sonra kaynamaya başlayacak ve haşlanacağız.
Kurbağa B: Kafayı komplo kuramlarına takmışsın sen. Buna kaygan yokuş safsatası deniyor. Geçmişte suyu ısıtmış olmaları kaynatana dek ısıtacakları anlamına gelmez.”
Burada tartışmaya parçacı yaklaşmamak ve olayın bütününü gözlemek gerekir. Bu safsataya verilecek örnekler genelde politiktir. Konu politika olduğunda saydamlık önemlidir. Tartışmanın veya tasarının arkasındaki son varılacak nokta belirsiz ise veya yapılan değişikliklerin ardındaki niyet veya güdülenme bulanık ise safsata savunmasının geçerliliği tartışılır. Çünkü politika, safsata olan savı öne sürenlerin kaygılarının kesin kanıtlara dayanarak giderilmesini gerektirir. Sav, yinelenen benzer olaylar örnek gösterilerek destekleniyor ise kaygan yokuş safsatası olmaktan çıkar, haklı bir öngörü durumuna yükselir. Çünkü artık bir dayanak noktası vardır.
“Sigara üstüne yazılan uyarılarla yetinmeyecekler. Sigara paketlerinin üzerine hasta insanların mide bulandırıcı fotoğraflarını koyacaklar, pakedi bakılmaz hale getirecekler.”
Yazılı uyarıların ilk kez büyütüldüğü yıllarda bunu söyleyenler kaygan yokuş safsatası yapmakla suçlanmışlardı. Oysa hükümetler bunu yaparken insanları sigaradan vazgeçirmek için çok geniş çaplı zorunluluklar ve yasakları içeren eylem planlarını çoktan yapmışlardı. Bu hazırlıkların bilgisi bulunduğunda artık bu önerme bir safsata olmaktan çıkar çünkü nesnel bir dayanağı vardır.
“Federasyon diye başlar, yarın eşit oranlı meclisli tek Kıbrıs diyecekler, sonra katakulliye getirip Rum devletine çevirecekler, sonra tekrar Türkleri kesmeye başlayacaklar.”
Bu önerme görünüşte bir kaygan yokuş safsatasıdır. Ancak bu savın bugün öne sürüldüğü ve geçmişte gerçekleştiği kesin olan olaylar (Osmanlı’nın yitirdiği hemen her toprak parçasında Müslümanlara yönelik katliamlar olması gibi) göz önüne alındığında, yazar adım atarken sağlamcı olunmasını istemekte haklıdır. Burada yazar kendini iyi anlatamamaktadır veya cümleleri bağlamından koparılmış olabilir. Yazar safsataya düşmemek için kazanılmış meşru haklardan vazgeçmenin gereksizliğini kanıtlamalıdır. Karşı taraftan da tersini, yani kazanılmış meşru haklardan vazgeçmenin yararını kanıtlaması isteminde bulunmalıdır. Bunu yaparken dikkatsiz davranır ve safsataya düşerse haklı görüntüsünü yitirecektir.
“Çipli kimlikle başlayacaklar, sonra deri altı çipi dayatacaklar. Çipi olmayana ekmek bile vermeyecekler.”
Bu önerme ilk bakışta kaygan yokuş safsatasıdır. Eleştirel düşünmeye çağıran pek çok kaynakta benzer örneklerin verildiğini görürüz. Ancak kaygan yokuş safsatası elde önermeyi doğrulayacak hiç bir işaret veya belirti olmadığında gerçekleşir. Deri altı çip projesi 1990’lardan beri yürütülmekte olan tasarı olduğu biliniyorken bu önermenin bir kaygan yokuş safsatası olduğu söylenemez.
Madalyonun öbür yüzü eleştirel okur için önemli, çünkü mantık yasaları ve safsataların varlığı da kötüye kullanılmaktadır. Sözgelimi rationalwiki.org, snopes.com gibi eleştirel düşünmeyi ve safsatalardan sakınmayı öğütleyen ideolojik istismarcı sitelerin bulunması, herkesi eşit derecede sınamak zorunluluğunu getirir. Dezenformasyon her yönden (bu site dahil?) gelebilir ve yeryüzünde lekesiz bir bilgi kaynağı bulunmamaktadır. Kişinin son amacı gerçekle gerçekdışını ayırabilme yetisi kazanmaktır. Bu site yalnızca bu amaca hizmet etmektedir. Eleştirel okuma, çözümleyici düşünme, bilgi edinme gibi alışkanlıkların hepsi yalnızca birer araçtır.
ELEŞTİREL DÜŞÜN 