Düşünme Eğitiminde De Bono’nun CORT Yöntemi

Dr. Birsel AYBEK’in Örneklerle Düşünme ve Eleştirel Düşünme kitabı 2010 yılında basılmış. Yazarın çocuklara yönelik ve düşünme eğitimi konulu başka kitapları var. Kitapta ülkemizde de bilinen Edward De Bono’nun Altı Şapkalı Düşünme ve CORT eğitim modelleri özetlenmiş. CORT, düşünme eğitimi alanında en çok kullanılan yöntem. ABD, İngiltere, Kanada, Avustralya, Japonya ve Venezuela’da kullanılıyor. Kitapta CORT modelindeki on ders kısaca açıklanıyor ve örnekler veriliyor. Bölümü şöyle bitiriyor yazar:

“Öğretmenler yukarıdaki 10 derse yönelik etkinlikleri sınıfta gerek işledikleri konularla gerekse güncel problemlerle ilişkilendirerek öğrencilere hem eleştirel düşünme becerileri kazandırıp hem de dersi onlar için daha zevkli hale getirebilirler.”

Şimdi adım adım bunu yapmayı deneyeceğim. Konu anlatımı kitaptan, örnekler benden. Örneklerimi beğenmeseniz de konuyu anlarsınız. Kendi örneklerinizi de bulabilir, sınıfta veya arkadaşlar arasında tartışabilirsiniz. Düşünmeyi gerçekten öğrenmek veya öğretmek istiyorsanız “ters” örneklerden çekinmeyin. 

Ders 1: Fikirlerin Ele Alınış Yöntemi (Treatment of Ideas-PMI)

Bu derste, bir fikri hemen reddetmek ya da kabul etmekten çok bu fikrin iyi, kötü ve ilginç yönleri üzerinde düşünerek karar vermek söz konusudur.

P (Plus-Artı): Bir fikir hakkındaki iyi (pozitif) yönler. Bir başka deyişle bu fikri neden sevdiğimizdir.

M (Minus-Eksi): Bir fikir hakkındaki kötü (negatif) yönler. Bir başka deyişle bu fikri neden sevmediğimizdir.

I (Interest-İlginç): Bir fikir hakkında ilginç bulduğumuz yönler

Örnek: Covid-19 salgını gerekçesiyle insanlar eve kapatılmalıdır.

Artı: Böylece uzaktan çalışma ve internet alışverişi sayesinde enerji tüketimi azalabilir.

Eksi: Eve kapanma nedeniyle bağışıklık sistemi zayıflayıp tam da istenmeyen sonuç gerçekleşebilir, hasta sayısı ve ölüm sayısı artabilir.

İlginç: İnsanları eve kapatmak için Türkiye’de görülmemiş bir hızda hazır edilen HES sistemi daha sonra hükümetin farklı amaçları için de kullanılabilir.

Ders 2: Kolayca Anlaşılamayan Faktörler-Bütün Faktörleri Göz Önüne Almak (CAF)

Bu etkinlikte bir durum ya da olay hakkında ani bir bakış açısı dışında mümkün olduğu kadar geniş bir bakış açısıyla olayı ele alıp tüm faktörleri kapsayan bir şekilde bakmak önemlidir. Bir başka deyişle CAF, bir olay hakkında tüm faktörlerin göz önünde bulundurulduğu bir düşünme sürecidir.

Bu faktörler şunlardır:

• Kişiyi etkileyen faktörler
• Diğer insanları etkileyen faktörler
• Genel olarak toplumu etkileyen faktörler

Eğitim faaliyetleri sırasında CAF yapmak, özellikle öğrencilerin birbirlerinin düşünmelerine bakarak hangi önemli faktörlerin ihmal edildiğini ortaya çıkarmaları ve ayrıca, öğrencilerin aynı konuda yaptıkları CAF’ları birbiriyle karşılaştırıp dışarıda bırakılan faktörleri görmelerine yardımcı olması açısından da önemlidir.

Örnek: Bir şirket çalışanı Covid-19 aşısı olduğu öne sürülen iğneyi vurulma ile işten çıkma arasında karar vermeye çalışıyor. Hangi faktörleri göz önünde bulundurmalıdır?

• İğnenin sağlığına kalıcı hasar verme olasılığı. (kendisini etkiler)
• İş arkadaşlarını da iğne olmak zorunda bırakmak. (başkalarını etkiler)
• İğne olmaya razı olduğuna tanık olanların ve küçüklerin gözünde bu davranışın normalleşmesi, boyun eğiciliğin yayılması, işçi haklarındaki kazanımların yitirilmesi, “bilim” kökenli despotluğun yerleşmesi. (genel olarak toplumu etkiler)

Ders 3: Kurallar

Bu etkinliğin amacı, bundan önceki derslerde öğretilen PMI ve CAF etkinliğini uygulamaktır. Kurallar iyi tanımlanmış bir düşünme durumu yaratır. Halen uygulanmakta olan veya yeni önerilen bir kural PM1 uygulaması için, kural yaratmadaki faktörler de CAF uygulaması için bir fırsattır. Günlük hayatta ortaya konulan birçok kural vardır. Bunlardan bazıları aşağıdaki alanlara yöneliktir:

• Bazı kurallar karmaşıklığı engellemek için yapılmıştır. Örneğin, arabaların yolun sadece bir kenarından gitmeleri gerektiği gibi.
• Bazı kurallar zevk almak için yapılmıştır. Örneğin, futbol oyununun kuralları oyunun oynanabilmesini sağlar.
• Bazı kurallar çeşitli kurumların kendi bireyleri tarafından yapılmıştır. Örneğin, askerlerin nöbette oldukları zamanlarda üniforma giymeleri gerektiği gibi.
• Bazı kurallar da bazı kişilerin diğerlerinden hile ile yararlanmalarını engellemek için yapılmıştır. Örneğin, hırsızlık yapmamamız gerektiği gibi.

Örnek: DSÖ’de veya ABD Sağlık Bakanlığı’nda kural koyucu veya kuralları uygulayıcı olsaydınız salgına yönelik ne gibi kurallar belirlerdiniz?

• Yaşına, sağlık durumuna, olası yan etkilere karşı duyarlılık durumuna bakmaksızın herkesin anayasal haklarını iptal etmek, herkese zorunlu iğne vurmak. (karmaşıklığı engellemek)
• Polisler seyahat ve çalışma özgürlüğünün kısıtlanması suçlarıyla ilgili çağrılara bakmadılar. (kurumun kendi bireyleri tarafından konan kural)
• Yaşına, sağlık durumuna, olası yan etkilere karşı duyarlılık durumuna bakmaksızın, işe yaramadığı bilindiği halde herkese ağızlık taktırmak. (zevk almak için konulan kural)

Ders 4: Sonuçlar

Sonuçlar becerisi, bir hareketin, planın, kararın, kuralın, buluşun vb. sonuçlarını görüp ona göre önlem almak için ortaya konulan bir inceleme sürecidir. Bazı insanlar için iyi düşünme, sürekli CAF yapmaktan ibaret olabilir, ancak CAF temel olarak bir karara ulaşmayı sağlayan ve o anda çalıştırılan faktörlerle ilgilidir. Sonuçlar becerisi ise, bir karar verildikten sonra neler olabileceği üzerinde yoğunlaşır. Bir durum hakkında ani sonuçlar olabileceği gibi kısa dönem sonuçları (1-5 yıl), orta dönem sonuçları (5-25 yıl) ve uzun dönem sonuçları (25 yıldan fazla) da vardır.

Örneğimizde işçimiz genç bir kadındır. İşten atılmamak için iğne olmayı seçerek kısa dönemde geçim sıkıntısı yaşamamıştır. Orta dönemde eğer “kalp krizinden” ölmediyse sağlık sorunları yaşayabilir, çocuğunu düşürebilir. Uzun dönemde çocuğu sakat doğabilir. Bu tahminleri yaparken geçmişte yeni tedavilerdeki başarısızlık öyküleri ölçü alınabilir. Yine uzun dönemde kendisine yapılmış bir haksızlığa hukuk yoluyla direnme deneyimi edinmediği ve duygusal direnç kazanmadığı için hem kendisi hem de yetiştirdiği çocuklar daha boyun eğici, hayattaki mantıksızlara ve boş inanışlara karşı daha duyarsız olacaklardır.

Ders 5: Amaçlar

Amaçlar becerisi, bir durum hakkındaki algımızı genişletir. Çünkü bu beceri, öğrencilerin, eylemlerin arkasındaki amaca direk olarak odaklanmasını sağlar. Bu beceride, eylemi yapan kişi neyi amaçlamaktadır, ne yapılmaya çalışılıyor gibi sorular önemlidir. Burada hedefleri seçme ve tanımlama, bir kişinin kişisel hedeflerini ve diğerleri hakkındaki düşüncelerini açık bir şekilde anlama önemlidir. Bazen bir amacı gerçekleştirmek ve başarmak için eylemlerde bulunuruz. Ancak, eyleme geçmeden önce neyi başarmak istediğimiz yani amaçladığımız konusunda düşünmek daha sağlıklı sonuçlar elde etmemizi sağlar. Yine, eğer başkalarının da hedeflerini görebilirsek bu durum başkalarının düşüncelerini de anlamamıza yardımcı olur.

Örnek: DSÖ’nün veya kurumları maşa olarak kullanan uluslararası bir çetenin böyle bir salgını veya salgın korkusunu yaratmaktaki amacı ne olabilir?

• Uzaktan çalışma ve konferans görüşme yazılımlarına, internet alışverişi şirketlerine önceden yüklü yatırım yaparak hisse ve borsa vurgunu yapmak.
• İlaç ve “aşı” satıp para kazanmak.
• Anayasal hakları ortadan kaldırarak sermayeye direnişi yok etmek.
• İletişim ve yolculuk özgürlüğünü ortadan kaldırarak ekonomik ve askeri operasyonlara oluşması olası direnişe daha oluşmadan yok etmek.
• Zorunlu deri altı çipe rıza üretmek.
• Kalabalıkların ne denli aptal olduklarına tanık olarak onları sömürmek ve gerektiğinde vicdan azabı duymadan yok etmek için ahlaki gerekçeler yaratmak.

Ders 6: Planlama

Planlama becerisinde, hedefleri, sonuçları konuların içerdiği faktörleri (CAF) ve fikirlerin ele alınmasını (PMI) bir araya getirip, planlamayı bir düşünme durumu olarak kullanma söz konudur. Hedefler, sonuçlar, konuların içerdiği faktörler gibi önemli hususlar ele alınmadan, planlama yapılamaz. Yapacağımız iş ne kadar karmaşık ise o kadar berrak bir plana ihtiyacımız vardır. Günlük yaşamda bir çok kişi bir çok durumu planlayabilir. Örneğin,

• Bir general, savaşı nasıl kazanacağını planlar
• Bir kişi nasıl bir tatil yapacağını planlar
• Bir futbol antrenörü bir maçı nasıl kazanacağını planlar
• Bir aile bir piknik yapmayı planlar
• Bir tren istasyonu müdürü, tren saatlerini organize etmeyi planlar
• Bir genç okuldan sonra yapacağı kariyeri planlar

Örnek: Salgın gerekçesiyle anayasal hakları yok etmek, uluslararası sermayeye hizmet etmek ve halkını köleleştirmek isteyen bir hükümetin olası direnci yok etmek için göz önüne alması gereken faktörler nelerdir? (ders 2, CAF) Alacağı önlemlerin amaçları neler olmalıdır? (ders 5, amaçlar becerisi) Buna göre üç aşamalı bir hükümet planı yapınız. (ders 6, planlama becerisi) Geliştirdiğiniz alternatif planların kısa, orta ve uzun dönem sonuçlarını kestiriniz. (ders 4, sonuçlar becerisi)

Ders 7: Öncelikler

Yukarıda şimdiye kadar anlatılan etkinliklerde (PMI,CAF, Kurallar, Sonuçlar ve Amaçlar) genellikle daha fazla yeni fikir üretme üzerinde durulurken, önceliklere odaklanma becerisinde ise, en önemli fikirlerin, faktörlerin, hedeflerin ve sonuçların ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. Başlangıçta mümkün olduğu kadar düşündüklerimizi önem sırasına göre sıralamadan değerlendirir ve önem sırasına daha sonra koyarsak daha değerli bir çalışma yapmış oluruz. Çünkü, öncelikle PM1,CAF, Kurallar becerisi. Amaçlar becerisi gibi becerilerle mümkün olduğu kadar herhangi bir konuya yönelik fikir ortaya atılıp daha sonra bunlar içerisinden en önemlileri seçilebilir. Yani “öncelikler becerisi” uygulanabilir. Sonuç olarak, bazı faktörler, sonuçlar, amaçlar diğerlerine göre daha önemlidir. Bir durum hakkında düşünürken bazı fikirler ürettikten sonra hangilerinin diğerlerine göre daha önemli olduğunu düşünmeliyiz. Bunun için başlangıçta PMI, CAF, Amaçlar, Sonuçlar becerilerini kullanıp ve daha sonra “önceliklere odaklanma” becerisini kullanarak hangi fikirlerimizin öncelikli olduğunu ortaya çıkarabiliriz.

Örnek: Salgın öncesinde Kanada’da sokakta yüzü örtmeyi yasaklayan bir yasa yürürlükteydi. Salgın gerekçesiyle maskesiz gezmek yasaklandı. Salgın planı öncelikli olduğu için MOBESE üzerinde çalışan yapay zeka tarafından kent merkezinde yürüyen kişilerin tanınıp hareketlerinin kaydedilmesi tasarısı ertelenmiş veya geçici bir süre için durdurulmuş oldu.

Ders 8: Alternatifler

Alternatifler üzerinde odaklanma becerisi, alternatifleri belirgin bir şekilde ortaya çıkarma sürecidir. Bir durum hakkında karar verirken veya hareket ederken kısıtlı sayıda alternatifimiz var gibi görünebilir ancak daha değişik alternatifler arama çabası bu yöndeki tüm düşüncelerimizi değiştirebilir. Alternatifler üzerinde odaklanma becerisi, ilk anda düşünemediğimiz tüm alternatifleri, olasılıkları, seçenekleri bulmaya çalışmaktır. Genellikle bir durum hakkında bize yeterli gelebilecek alternatiflerin dışına çıkmak pek doğal değildir ancak bu yönde özel bir çaba sarf ettiğimizde daha farklı alternatifler olduğunu anlarız. En uygun alternatif, bize ilk anda belirgin gelen bir alternatif olmayabilir. Alternatifler üzerine odaklanma becerisi olaylara duygusal yaklaşımdan çok farklı alternatifleri görüp onları mantıksal açıdan değerlendirme söz konusudur. Bir kişi belirli bir konuda sabit düşünüyorsa o kişiye alternatifler üzerinde odaklanma becerisini kullanması önerilebilir. Çünkü bu beceriyi kullanan öğrenci farklı alternatifler üzerinde düşünüp farklı bakış açıları geliştirebilir.

Sonuç olarak, bir karar verdiğinizde ya da bir eyleme girişecek olduğunuzda başlangıçta tüm seçeneklere sahip olmadığımızı düşünebilirsiniz. Fakat bu konu üzerinde düşünerek ilk anda bize görünmeyen birçok seçenek bulabiliriz.

Örnek: Salgının Çin’de çıkıp oradan yayıldığını ısrarla söylemelerinin nedeni ne olabilir?

• Çin mallarını boykot etmemiz isteniyor.
• Çin yurttaşlarının diğer ülkelerde yasaklı olması isteniyor.
• Anayasal hakların bizdeki kadar olmadığı Çin’de alınan sert ve acımasız önlemlerin işe yaradığı gösterilerek anayasal haklarımızdan vazgeçmeye ikna olmamız isteniyor.
• Basın, aniden yere yığılıveren Çinlilerin güvenlik kamerası görüntülerinin üzerine virüs haberi okuyarak bizi görsel-metin uyumsuzluğu konusunda eğitmeye çalışıyor.

Ders 9: Kararlar

Bu beceri daha önceki derslerde görülen birçok beceriyi bir araya getirme fırsatı tanır. CAF becerisi ile tüm faktörleri, amaçlar becerisi ile tüm amaçlarımızı, sonuçlar becerisi ile tüm sonuçları, alternatifler becerisi ile tüm alternatifleri göz önüne alarak karar verebiliriz. Ayrıca karar verdikten sonra bir de PMI yaparak daha sağlıklı ve etkili bir karara ulaşabiliriz. Bir başka deyişle, bundan önce görülen bütün becerilerin kullanılarak, hem daha sağlıklı kararların alınması hem de kişiye olaylara daha geniş bir açıdan bakma özelliği kazandırma önemlidir. Ayrıca, karar verme becerisinde karar durumu ortaya çıktığında bireyin kişisel değerlerini kullanarak bir tepki verme söz konusudur. Sonuç olarak, bazı kararlar kolay bazı kararlar ise zordur. Güncel hayatta, insanın karşısına her zaman karar verilmesini gerektiren durumlar ortaya çıkar. Hangi giysileri giymek, hangi plakaları almak, dışarı gezmeye çıkmak-çıkmamak, nasıl eğleneceğini düşünmek, ne tür bir kariyer seçmek, bir işte kalıp kalmamak, bir konuda para harcayıp-harcamama gibi. Bazen karar verirken alternatiflerden sadece bir tanesini seçeriz. Oysa daha sağlıklı ve etkili kararların verilmesi için, karar verirken tüm faktörlerin (CAF), hedeflerin, önceliklerin, sonuçların ve alternatiflerin göz önünde bulundurulması çok yararlıdır.

Örnek: Bir başbakan, danışmanları ve doktorların meslek örgütü tarafından sıkıştırılıyor ve DSÖ ve tekel basın tarafından üstü kapalı tehdit ediliyor ve aşı karşıtları ve komplo kuramcıları televizyon ve gazete röportajlarında muhalif yorumlar yapıyorlar. Başbakan hangi kararları verebilir? Bu kararlar içinde önemli gördüğünüz bir kararı nedeni ile birlikte belirtiniz.

Ders 10: Başka İnsanların Görüşleri

Bu beceri, diğer insanların görüşlerinin ortaya çıkarılmasını sağlama açısından önemli bir beceridir. Bundan önceki dersler, düşünenin bakış açısı ile değerlendirmeyi yani bir durumun genişletilmesi ile algılama kabiliyetinin geliştirilmesi üzerine kurulmuştur. Ancak, birçok düşünce durumu başkalarını da kapsar. Diğer insanların da herhangi bir olaya bakış açılan, bakış açımızı genişletmenin unsurlarından biri olduğu için, bu beceri diğer 9 beceriye temel sağlama açısından önemlidir. Bir başka insanın farklı hedefleri, öncelikleri, alternatifleri, sonuçları vb. olabilir. Diğer insanların bakış açılarını inceleyerek onları anlamak düşünce sürecinin önemli bir bölümüdür. Diğer insanların bakış açılarını anlamak için OPV becerisini uygulayabiliriz. Daha önceki becerilerimiz gibi OPV becerisi de gerek tek başına gerekse bir başka beceriyle kullanılabilir. Öğrenciler kendi bakış açılarını aştıklarında diğer insanların durumunu da göz önüne almış olurlar. Hatta bu beceri ile öğrenciler bir durum hakkında daha yararlı bir bakış açısı geliştirebilirler. Bu beceri özellikle düşünme de bireyselliğin ortadan kaldırılmasını sağlama açısından çok önemlidir. Çünkü diğer insanların düşünceleri hakkında şüpheli hisler taşımak yerine bu insanların bakış açılarını anlamaya çalışarak onlar hakkında zihnimizde daha kesin yargılar oluşturabiliriz. Bu becerinin öğretiminde vurgulanacak nokta, aynı durum hakkında bir başka insanın görüşlerinin farklı olabileceğidir. Eğer herkesin bir durum hakkında aynı şeyi düşüneceğini varsayarsak o zaman diğer insanların bakış açılarını incelemek için fazla çaba sarf etmemiş oluruz. Ancak, aynı duruma birçok kişi farklı bakış açısı ile bakabilir. Düşünme de önemli becerilerden biri de diğer insanların görüşlerini anlamaya çalışmaktır. OPV becerisi de diğer insanların görüşlerini anlamaya çalışma açısından önemli bir beceridir.

Örnek: Salgın gerekçesiyle yapılan sistemli haksızlıklara alet olmaya, hastanelerdeki kıyıma doktorların, hemşirelerin, sağlık memurlarının bakış açıları nelerdir? Uzmanların ve hükümetin apaçık yalan olduğu bilinen bildirimlerini yorumsuz veya onaylayarak aktaran basın çalışanlarının bakış açıları nelerdir? Neden ve nasıl bu kadar rahat suç işleyebildiklerini tartışınız.