Nedensellik ve Olasılık Üzerine Kısa Bir Not

Nedensellik önemlidir. Eleştirel düşünme dersine nasıl başlanır diye üç kez düşündüm, üçünde de temel mantık kurallarıyla başlamak gerektiği sonucuna vardım. Nitekim piyasa işi eleştirel düşünme kitapları da öyle başlıyor, haksız sayılmazlar. Eleştirel düşünür olmak isteyen kişi yaşamdaki nedensellik örgüsünün farkında olmalı ki bu örgüdeki yırtıkları fazla yitime uğramadan görebilsin. Böyle bir yırtık yok elbette, doğa yasaları şaşmaz. Şaşan insanlardır. Örgüdeki yırtık onların sözlerinde, uslamlamalarında, olayları ve fikirleri sunuş biçimlerindedir.

Örneğin zenginliğin kişiyi eliaçık yaptığına inanan bir kişi şu cümleleri kuracaktır:

“Ayça, zengin olmasına rağmen pinti.”

“Alp, zengin olduğu için eliaçık.”

Nedenselliğin ters yönde olduğunu düşünen, yani pintiliğin kişiyi zengin yapan bir etmen olduğunu, zenginlerin çoğunlukla cimri kişilerin arasından çıktığını düşünen kişi aynı kişileri şöyle anlatacaktır:

“Ayça, zengin olduğu için pinti.”

“Alp, zengin olmasına rağmen eliaçık.”

Gözlenen durum aynıdır, nesnel gerçeklik Ayça’nın bencil, Alp’in eliaçık olmasıdır. Ama kurgulanan iki farklı çelişik nedensellik vardır. Bu farklılık anlatım biçimine yansır.

Aslında bunu daha derli toplu bir anlatımın parçası yapabilirdim, ilk derslerde işleyebilirdim ama ziyanı yok. Yaşayarak öğrenmek diye bir şey var ya, onu yapmış olalım. Güncel bir konu üzerinden nedensellik kurgusunu irdeleyelim.

“Kovid aşısı” savunucularının mantıksal önermeleri, yani hipotezleri şudur:

P: Kovid aşısı olduğu ileri sürülen sıvının alınması.

Q: Yeni olduğu iddia edilen virüsün (SARS-Cov-2) atlatılması.

R: Ölüm.

V: Virüsü kapma.

Olmak üzere;

V’nin gerçekleştiği durumlarda;

• Her P, Q ile sonuçlanır veya P çoğu kez Q ile sonuçlanır.
• Her Q, P’nin sonucu değildir ama Q çoğu kez P’nin sonucudur.
• P ile R çoğu kez karşılıklı dışarlayan olaylardır.[1]

Hipotezin şematik gösterimi şudur:

Basının sürekli gösterdiği nedensellik kurguları şunlardır:

“Virüsü kaptı, aşılı olması nedeniyle belirti göstermedi, olay kayda geçmedi.”

(P var, Q var, hipotez güçlendi)

“Virüsü kaptı, aşılı olması nedeniyle iyileşti.”

(P var, Q var, hipotez güçlendi)

“Virüsü kaptı, aşısız olması nedeniyle öldü.”

(P yok, R var, hipotez güçlendi)

“Virüsü kaptı, aşısız olmasına rağmen iyileşti.”

(P yok, Q var, hipotez zayıfladı ama sunuş biçimi hipotezi destekliyor)

Basının ender gösterdiği nedensellik kurgusu şudur:

“Virüsü kaptı, aşılı olmasına rağmen öldü.”

(P var, R var, hipotez zayıfladı ama sunuş biçimi hipotezi destekliyor)

Basının ASLA göstermediği olası nedensellik kurguları:

“Virüsü kaptı, aşılı olmasına rağmen iyileşti.”

(P var, Q var, hipotez çürütülmedi ama sunuş biçimi nedenselliğin yönü hakkında kuşku uyandırıyor)

“Virüsü kaptı, aşısız olması nedeniyle iyileşti.”

(P yok, Q var, hipotez zayıfladı ve sunuş biçimi nedenselliğin yönü hakkında kuşku uyandırıyor)

“Virüsü kaptı, aşılı olması nedeniyle öldü.”

(P var, R var, hipotez zayıfladı ve sunuş biçimi nedenselliğin yönü hakkında kuşku uyandırıyor)

“Virüsü kaptı, aşısız olmasına rağmen öldü.”

(P yok, R var, hipotez çürütülmedi ama sunuş biçimi nedenselliğin yönü hakkında kuşku uyandırıyor)

“Virüsü kaptı, aşısız olmasına rağmen belirti göstermedi, olay kayda geçmedi.”

(P yok, Q var, hipotez zayıfladı)

“Virüsü kapmadı, aşı nedeniyle öldü, olay kayda ‘kalp krizi’ olarak geçti.”

(V olmaksızın P var, R var, hipotezin hiç hesaba katmadığı bir sonuç ortaya çıktı ve büyük ölçüde zayıfladı)

Burada nedensellik ve dolayısıyla olasılık ifade eden sözcükleri koyu renkle gösterdim. “Nedeniyle”, “yüzünden”, “için” sözcükleri yüksek olasılığı, beklenen olasılığı anlatır ve doğrudan nedenselliği tanımlar. “Rağmen” sözcüğü ise düşük olasılığı veya beklenmedik olasılığı anlatırken yine aynı nedenselliği tanımlar. Hipotezler ve önermeler çoğu kez matematiksel biçimde formülleştirilerek değil, bu gibi nedensellik belirten sözcükler kullanarak ima edilir. “Aşılı olması nedeniyle iyileşti” ile “aşılı olmasına rağmen iyileşti” cümleleri, okurda oluşturmayı amaçladığımız izlenime göre aynı olayı farklı sözcüklerle anlatmanın bir örneği olabilir.

Bu nedensellik kurgularının doğru olup olmadığını bilmeyebiliriz. Ancak bilimsel yöntem, hipotezi doğrulamak için tersini, yani değilini de sınamayı gerektirir. Bilimsel yöntem dediğimiz zaten mantığı kullanır. Bir başka deyişle nedensellik ilişkilerini keşfedip yukarıdaki gibi matematikselleştirmeye çalışır. Basında bizim aklımıza getirilmeyen, uzmanların da sınamadıkları bu kurguların doğru olması durumunda gerçek nedensellik örgüsünün ve dolayısıyla olasılıkların şematik gösterimi şöyle olabilir:

Bu durumda vargımızı şöyle oluşturmamız gerekecektir:

• P ile Q arasında anlamlı bir nedensellik bağı kurulamamıştır.
• P ile R karşılıklı dışarlayan olaylar değildir.

Hipotez doğrulanmamıştır.

Burada “istatistiksel anlamlılık” kavramına girmiyorum. Yalnızca “azınlık” ve “çoğunluk” olarak ifade ettiğimiz kaba olasılıklar üzerinden yürüyorum. İstatistiğe girecek olursak önce sağlam sayısal veriye gereksinimimiz olur ama hükümet böyle bir veri yayınlamıyor. Bu durumda “iyileşti” ve “öldü” dairelerinin aşılı ve aşısız kutular arasındaki dağılımını bilemeyiz, hipotezi güçlü bir biçimde doğrulayamayız. Ancak V olmadan R’nin olması durumu hipotezin en zayıf ve açıklanmaya muhtaç kısmıdır.

Basın ve uzmanlar, kafalarda oluşturdukları nedenselliğin (aşı -> iyileşme) varlığını kanıtlayacak hiçbir veri sunmamışlardır. İki yıldır yapılanlar, hipotezi güçlendirecek sözcükleri seçmekten ve hipotezi güçlendirecek haberleri yapmayı seçmekten ibarettir.

 

 

[1] Mantıkta ve olasılık kuramında bir arada bulunamayan olaylara verilen ad. Yazıyla tura gibi.