“Bilimsel” Kitaplar, Sandığımız Şey Olmayabilir

Yuval Noah Harari’nin ülkemizde de çok satan Homo Sapiens ve Homo Deus kitapları incelemekle bitiremeyeceğimiz kadar çok yanlış bilgiyle, çarpıtma ve yanlılıkla dolu. Eleştirel okumanın adımlarından biri olan “Yazar bizden ne istiyor?” sorusunu sorduğumuzda Harari’nin okura ciddi bir ödev yüklediğini fark ediyoruz. Okurun doğru bildiği pek çok şeyi terk etmesini bekliyor. Özetle birinci kitapta doğru bilinen birçok şeyi bıraktırmaya, ikinci kitapta bunların yerine kendi doğrularını aşılamaya ağırlık veriyor. Bu kısa yazıda bu kitapların salt birer düşünce ürünü olmadıklarını gösteren bir belge sunacağım. Bu gibi popüler bilim kitaplarının “bilimsel” kaygılarla değil, ideolojik ve politik kaygılarla hazırlanıp yayınlanıyor olabildiğinin bir örneğini göreceksiniz.

Bir okurumun uyarısı üzerine Homo Sapiens kitabının Türkçe ve İngilizce baskılarındaki küçük metin farklılıkları olduğunu gördüm. Sayfa sayfa karşılaştırmamış olmakla birlikte bu farkların bir hata değil, yerelleştirme amaçlı birer tasarım olduğunu gördüm. Ulaştığım sonucu doğrulamak için kitabın Türkiye’deki yayıncısı Kollektif Kitap’a sordum, doğruladılar. Kitabın metninde yayınlandığı ülkeye göre küçük değişiklikler yapılmış. Şu iki bilgiyi masaya koyduğumuzda, bu çabanın yazarın boyuu aştığını rahatlıkla anlayabiliriz:

• Kitabın çok az okunacağı belli olan dillere bile çevirisi yapılmış.
• Kitapta bu ülkelerin koşullarına göre yapılacak değişiklikleri yazarın yapması olanaklı değil. Yani yazar birçok ülkenin yerel koşullarını tek tek araştırıp metni değiştirebilecek durumda değil.

Demek ki yayıncının bu yönde çabası var. Bu elbette bilimsel bir bulguyu insanlıkla paylaşmak, toplumlara gerçek bilgiyi taşımak gibi özgeci kaygılarla altına girilen bir çaba değil. Demek ki bir noktada “yazar bizden ne istiyor” sorusunun da ötesine geçip “yayıncı bizden ne istiyor” diye sormamız gerekebiliyor. Çünkü düşündüğümüzde, aslında elimizde tuttuğumuz kitabın var edicisi tek başına yazar değildir. Onun sözünü taşımayı üstlenmiş yayıncı da o kitabın yaratıcısıdır. Televizyonda bir haber dinlediğimizde “şöyle bir olay olmuş” deriz. Aslında bu yanlış bir bilgi aktarmadır. Doğrusu şudur: “Şu kanaldaki şu kişi şöyle bir olay olduğunu söyledi.” Aynı mantıkla, “kitabın yazarı şunu diyor” biçiminde aktarmanın eksik olduğunu öne sürebiliriz. “Yayıncı, kitabın yazarının şunu dediğini aktarıyor” biçiminde düzeltebiliriz.

Şimdi kitabın çevirileri arasında keşfedebildiğimiz farkları sıralayayım.

Türkçe baskının 159. sayfasında yönetici kadınlara örnek olarak Kösem Sultan verilmiş. İngilizce baskıda bu yok, bunun yerine İngiltere kraliçesi Elizabeth örnek veriliyor.

 

Çince çeviriye baktığımızda bu ikisinin yerine İmparatoriçe Sişi (Cixi) örneğini görüyoruz.

Türkçe baskının 206. sayfasındaki çizelgede verilen örnekler arasında Türkler de yer alıyor. İnternetten ulaşabildiğim hiçbir çeviride bu çizelgede Türkler yer almıyordu.

Türkçe baskının 248. sayfasındaki kentler arasında sayılan İstanbul, başka hiçbir baskıda bulunmuyor. Bunun yerine İngilizce baskıda Tokyo, Brezilya baskısında Sao Paulo, Çince çeviride Taipei örneklerini görüyoruz. Okuyucuyu duygusal olarak etkilemek, kitaba (ve aşıladığı fikirlere) ısındırmak amaçlanıyor.

Türkçe baskının 366. sayfasında bir paragraf, İngilizce baskıda tamamen farklı. Türkçe baskıda okurun AB’ye ısındırılmaya çalışıldığını görüyoruz. İngilizce baskıda ise geçmişte İngiltere ve Fransa arasındaki gerginlik ve ABD ile Çin arasındaki ticaret örnek verilmiş. Çince baskıdaki paragraf Çinlinin bakış açısına göre ayarlanmış; Japonya ve Güney Kore arasındaki savaş ve ticaret olasılıkları örnek veriliyor.

Yine 366. sayfadan bir başka paragrafta yayıncının yerelleştirme operasyonunun ne denli çarpıcı olabileceğinin bir başka örneğini görüyoruz.

Modern dünyada savaşın, tarihte ilk kez işe yaramaz bir çaba durumuna geldiğini bizi inandırmaya çalışırken yazar diyor ki, “Çin tankları Kaliforniya’ya çıkmadan önce oradaki beyin gücü çoktan Hindistan’a kaçmış ve şirketlerini ve operasyonlarını orada kurmuş olurlardı.” Yani Çin’in bundan bir kazancı olmazdı. Çin baskısında okur ürkütülmemek için Çin tankları kaybolmuş, Kaliforniya’ya Rus tankları gelmiş!

Bu eğer bilimsel bir kitap olsaydı ve yazar kendi tanık olduğu gerçekliği sunmaya çalışıyor olsaydı, okura sevimli görünmeye çalışmazdı. Küreselleşmenin düsturlarından biri aynı ürünü yerelleştirerek bütün küreye satmaktır. Böylece alıcının ürünü tanıdık bulması ve yadırgamaması sağlanır. Satıcı, düşük maliyet ve tam denetim gibi avantajlardan yararlanır.  Kola reklamında iftar sofrası görmemizle bu kitapta bunları görmemiz arasında bir fark yoktur. Düşünceler de bütün insan varlığı gibi küreselleştirilmeye çalışılıyor. Maliyeti düşük olsun, tek bir merkezden denetlenebilsin, tasarlanabilsin, yönlendirilebilsin, öngörülebilsin diye. Bu kitaptaki yerelleştirmeyi yapan yayıncı ise yazar bundan kesinlikle haberdardır. Yazar ülke ülke gezip imza günlerinde bulunuyor, röportajlar veriyor. Bu saatten sonra kullanılmış mendilini piyasaya sürse satacağı kesindir.

Bu yalnızca bir örnekti. “Çok satanlar” listesindeki her kitabı eşelesek kim bilir neler bulacağız. Sonuçta elimizde tuttuğumuz kitapta gerçekle aramıza çekilmiş türlü türlü perde olabileceğini akılda tutmamız gerekiyor. Çeviri hataları, yerelleştirmeler, safsatalar, çarpıtmalar, yanlılıklar ve daha fazlası. Bilimsel olsa bile bir kitabın yayınlanma zamanlaması bile yanlılık içerebilir. Çünkü söz, bağlamına göre anlam kazanır. Kitabın kapağında kullanılan renkler bile o bağlamı oluşturabilir.